OAG2404 Dorpelijk Wonen: cases gezocht

Projecten kunnen ingediend worden tot vrijdag 08 maart 2024, 11u.

Aanleiding

In zijn ambitienota Kansen scheppen voor ontmoeting zette Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs het thema ‘dorpelijkheid’ op de agenda. De noodzaak om de versnippering van het Vlaamse landschap tegen te gaan door de bewoning in bestaande kernen te concentreren, wordt inmiddels algemeen onderschreven. De Bouwmeester ziet de versterking van meer landelijke kernen echter niet alleen als een middel om het ruimtebeslag terug te dringen maar vooral als een kans om de Vlaamse dorpen weer een identiteit te geven. Kernversterking gaat dan niet alleen over vorm en architectuurtaal, maar ook over dorpse gebruiks- en omgangsvormen en de relatie tot de publieke ruimte: trage wegen, achterdeuren of op de dorpel zitten. 

Na een artistiek-documentaire verkenning van dit thema in 2021 en de summerschool ‘Taferelen van dorpelijkheid’ in 2022 wil het Team Vlaams Bouwmeester nu aan de slag met concrete kernversterkende projecten. In deze fase willen we nagaan hoe bouwen in een dorp vanuit een contextuele benadering kan samengaan met nieuwe woontypologieën en met de noodzaak om dorpen klimaatbestendiger en verblijfsvriendelijker te maken. Doel is de zoektocht naar een betere ruimtelijke en architecturale kwaliteit te faciliteren door enerzijds te inspireren met alternatieve en vernieuwende woonvormen en anderzijds handvaten te bieden aan een lokale besturen om een kwalitatief ruimtelijk beleid te voeren. Op die manier trachten we de verdichtingsopgave te koppelen aan de specifieke wens vraag naar het behoud van de dorpse eigenheid.

Onderzoeksvraag

In heel wat landelijke gemeenten moeten klassieke grondgebonden woningen wijken voor appartementsgebouwen. Vaak gebeurt dit zonder aandacht voor de plaatselijke context, die daardoor moet inboeten aan karakter en eigenheid. Dit lokt geregeld verontwaardigde reacties uit bij burgers en experten. Nochtans hoeft het versterken van een dorpskern niet noodzakelijkerwijs een stedelijk beeld op te leveren. Maar hoe komen we ertoe om nieuwe architectuur de charmes van het dorpse landschap te laten vatten in een denser woonmodel? Op welke manier kunnen nieuwe gebouwen de kwaliteiten van het dorp herstellen of versterken? Deze vragen betreffen niet alleen de architectuurtaal, maar ook de mogelijke woningtypes, evenals de relatie met de straat en de publieke ruimte, met de tuin en het omringende landschap enzovoort.

Tussen het appartementsgebouw en de grondgebonden woning bestaat een scala van woningtypes die we vandaag nog onvoldoende op het netvlies hebben. Met dit traject willen we net die alternatieve vormen van gestapeld of aaneengesloten wonen ontwerpend onderzoeken. Ook de relatie met de publieke ruimte en het integreren van alternatieve buitenruimtes maken het voorwerp uit van dit onderzoek.

Aanpak

Ieder dorp heeft zijn specifieke uitdagingen en kwaliteiten, en aandacht voor die context vereist maatwerk. Daarnaast is ook een constructieve wisselwerking en dialoog nodig tussen het lokale bestuur, ontwerpers en ontwikkelaar. We kiezen daarom voor een praktijkgerichte aanpak waarin we ontwerpers onverwachte woonconfiguraties laten uittesten op een concrete site, met het doel ruimtelijke, sociale en ecologische meerwaarde te creëren. Het ontwerpend onderzoek, toegespitst op een tastbare plek, zal uiteenlopende scenario’s opleveren die de ambities van het lokaal bestuur en van de grondeigenaar/ontwikkelaar scherper kunnen stellen. Bovenal kan ontwerpend onderzoek kwaliteiten verbeelden en mensen enthousiasmeren. Naast het ontwerpend onderzoek en de kracht van verbeelding kan deze werkwijze ook leiden tot het uitzetten van een proces en een set aan randvoorwaarden waarmee ieder lokaal bestuur op eigen tempo de verdere realisatie van de projecten zal kunnen begeleiden. 

Stel je project voor

Om met dit traject van start te kunnen gaan, zoekt het Team Vlaams Bouwmeester kernversterkende projecten in goed gelegen dorpskernen. Het kan bijvoorbeeld gaan om:

• een site waarvoor een concrete ontwikkelingsvraag op tafel ligt en het lokaal bestuur – al dan niet samen met de ontwikkelaar – nog op zoek is naar de gewenste ruimtelijke vertaling van het project, zowel wat programma als architecturale uitdrukking of planconfiguratie betreft;
• een site in de dorpskern die op termijn zal worden herdacht en waarvan het lokale bestuur proactief wil onderzoeken hoe de ontwikkeling ervan een positieve bijdrage kan leveren aan het dorp
• een aaneengesloten rij van eengezinswoningen in de kern waarvoor een vervanging met een meergezinswoning wordt overwogen
• …

Iedereen kan projecten voorstellen, zowel publieke als private partijen. Het is in beide gevallen wel belangrijk dat het lokale bestuur zich engageert om deel te nemen aan het traject. Van private partijen wordt dan ook verwacht dat dit is afgetoetst. Er worden geen voorwaarden opgelegd naar omvang van de site. De voorgestelde projecten moeten wel een woonopgave kunnen incorporeren van minstens 5 à 6 woningen. Bij voorkeur vormt wonen het hoofdaandeel van het vooropgestelde programma. Er dient ook te worden aangetoond in welke mate de site goed gelegen en ontsloten is (in de nabijheid van een station, op fietsafstand van voorzieningen, …) en nood heeft aan kernversterking. De knooppuntwaarde en het voorzieningenniveau van de site kunnen hiervan een indicatie geven.

Aangezien we met dit begeleidingstraject willen inzetten op ontwerpend onderzoek naar alternatieve woningtypes, is het van belang dat het lokale bestuur bereid is om met open vizier deel te nemen aan het traject. We denken hierbij aan het regelluw omgaan met parkeernormen, kroonlijsthoogtes, dakvormen, …

Een project indienen kan tot uiterlijk 8 maart 2024. 

Wat kun je verwachten?

Uit de ingediende voorstellen zal het Team Vlaams Bouwmeester een aantal projectsites kiezen die het voorwerp zullen uitmaken van ontwerpend onderzoek. Hiervoor worden door het Team Vlaams Bouwmeester vier ontwerpteams aangesteld. Aan de ontwerpers wordt gevraagd om na te denken over alternatieve woonontwikkelingen en die ruimtelijk te verbeelden. Het ontwerpend onderzoek moet minstens ingaan op volgende thema’s:

• de footprint en de relatie met de collectieve of publieke ruimte: de manier waarop woningen georiënteerd en op elkaar betrokken zijn, de manier waarop de woning verbonden is met de publieke ruimte en de manier waarop het parcours vanaf de straat tot de voordeur kansen biedt voor sociale interactie
• woontypologie en configuratie: niet zozeer gekende configuraties zoals grondgebonden en gestapeld wonen, maar eerder minder gekende zoals een patiowoning, een Haags portiek, twee-onder-een-kap, Tetris-woningen, ...
• uitdrukking en beeldkwaliteit: wat kan dorpse architectuur betekenen, welke elementen zijn beeldbepalend? Materiaal? Gabarit? Dakvorm? Detail?

Gedurende het volledige traject zullen een aantal workshops georganiseerd worden. In de beginfase zijn die bedoeld om beter vat te krijgen op de drempels die lokale besturen ervaren om een sturend kwalitatief ruimtelijk beleid te voeren in het dorp. In een latere fase wordt er gemikt op het intensifiëren en faciliteren van de dialoog tussen ontwerper en lokaal bestuur en, indien van toepassing, de ontwikkelaar of grondeigenaar.

De workshops worden gepland tussen mei en oktober 2024. De concrete data van de workshops liggen nog niet vast. Van het lokale bestuur wordt wel een engagement verwacht om deel te nemen aan de startdag op 3 mei, een bilateraal overleg met het ontwerpteam en de eindpresentatie van het ontwerpend onderzoek in het najaar van 2024.

Het Team Vlaams Bouwmeester zal een projectregisseur aanstellen die zal instaan voor de organisatie van de workshops en de coördinatie van het volledige traject. De projectregisseur zal eveneens instaan voor de verslaggeving van het doorlopen proces en de resultaten die hieruit zijn voortgevloeid.

Aan het einde van het traject kan je als publieke of private actor dus een goed inzicht verwachten in de ontwikkelingspotenties en kwaliteiten van de projectsite en in de manier waarop een weldoordachte ontwikkeling kan bijdragen aan de eigenheid van de dorpskern. Na afronding van het ontwerpend onderzoek moet het lokale bestuur over de nodige handvaten beschikken om het verdere traject te begeleiden tot een kwalitatief eindresultaat.

Het Team Vlaams Bouwmeester zal instaan voor de vergoeding van het ontwerpend onderzoek en de prestaties van de projectregisseur.

Het Team Vlaams Bouwmeester voorziet de mogelijkheid om op 21 maart 2024 met de geïnteresseerde initiatiefnemers in gesprek te gaan om de wederzijdse verwachtingen verder toe te lichten.