OAG1802 'Voorbij de verkavelingsdroom' Ontwerpend onderzoek vernieuwende woonvormen

Bedoeling is via ontwerpend, typologisch onderzoek concrete ruimtelijke voorstellen uit te werken die inzetbaar zijn voor de reële ontwikkelingspraktijk. De resultaten zullen worden gepresenteerd in een tentoonstelling die van eind mei tot begin juli 2018 plaatsvindt in Brussel, als onderdeel van IABR–2018+2020–THE MISSING LINK. De Biënnale onderzoekt wat de bijdrage van architectuur en ruimtelijk ontwerp kan zijn aan het realiseren en versnellen van algehele verduurzaming en weerbaarheid: infrastructureel, stadslandschappelijk én sociaal. 

Context

Tegen 2030 zijn in Vlaanderen 330.000 nieuwe woningen nodig. Dat stelt ons voor een kwantitatieve, maar vooral ook een kwalitatieve uitdaging. Wonen is een basisrecht, maar de problemen op de woningmarkt worden met de dag groter. Er is tegelijk grote leegstand en een toenemend tekort aan woongelegenheid. Bouwen, kopen en huren worden steeds duurder. Ontwikkelaars richten zich meer en meer op steeds kleinere appartementen.

Het is dan ook hoog tijd voor een fundamentele kwaliteitssprong, die rekening houdt met belangrijke maatschappelijke en ecologische uitdagingen zoals duurzamer ruimtegebruik, betaalbaarheid, mobiliteit, vergrijzing, vereenzaming en gezinsverdunning.

Met dit ontwerpend onderzoek willen we inzetten op drie specifieke opgaven:

Ontwikkeling van nieuwe stedelijke woonvormen

Enquêtes die peilen naar woontevredenheid in steden leggen steevast dezelfde knelpunten bloot. Steden zijn (verkeers)onveilig, er is te weinig groen en te weinig rust. De aanhoudende stadsvlucht van de middenklasse, en voornamelijk van jonge gezinnen met kinderen, houdt de aantrekkingskracht van het verkavelde Vlaanderen op peil.

Transformatie van woondorpen

Het groeiend aantal appartementsgebouwen in de vorm van ‘jumbofermettes’, zowel in dorpskernen als langs linten, tast de identiteit van dorpen aan. Autoverkeer en parkeerdruk nemen toe, en de dorpen verliezen veel van hun aantrekkingskracht doordat hun typische kenmerken (openheid, kleinschaligheid, de relatie met het omliggende landschap) verdwijnen. 

Strategisch regenereren van verkavelingen

De verkavelingswijken zijn steeds minder aangepast aan de noden van de bewoners. Als gevolg van fenomenen als vergrijzing en gezinsverdunning ontstaat er een kloof tussen vraag en aanbod en blijven deze woningen langer op de markt staan. Deze wijken bieden een enorm potentieel voor ontwikkeling en verdichting, maar de bestaande verkavelingsvoorschriften en het lokale beleid zetten een rem op nieuwe ontwikkelingen en woonvormen.

De vraag is of binnen de individualistische, Vlaamse wooncultuur vernieuwende woonvormen denkbaar zijn, waarbij niet enkel andere typologieën en schakelingen worden ingezet die duurzaam en zuinig omgaan met de beschikbare ruimte, maar ook wordt afgestapt van het individueel georkestreerde bouwproces. Een hogere graad van collectiviteit kan een strategie zijn om zuinig én kwaliteitsvol om te gaan met de beschikbare ruimte.

Opdracht

Drie teams zullen zich  - vanuit de ervaring of confrontatie met gelijkaardige vraagstukken in de eigen praktijk – ieder buigen over één van deze opgaven. Via ontwerpend, typologisch onderzoek zullen de potenties en de noodzakelijke ruimtelijke condities onderzocht worden die nodig zijn voor de ontwikkeling van een nieuw woonlandschap.

Er worden concrete ruimtelijke voorstellen verwacht die inzetbaar zijn voor de reële ontwikkelingspraktijk en demonstreren hoe architecturale en woonkwaliteit gerealiseerd kunnen worden via vernieuwende, collectieve woonvormen. De voorstellen moeten tot de verbeelding spreken en nieuwe woontypologieën, collectieve voorzieningen en hun relatie tot de publieke ruimte inzichtelijk en aantrekkelijk maken voor zowel bewoners als beleidsmakers.

De resultaten van het ontwerpend onderzoek dienen prikkelend verbeeld te worden in producten (maquette, beelden…) die aan een breed publiek kunnen worden gepresenteerd. Deze krijgen een plaats in de tentoonstelling die van eind mei tot begin juli 2018 plaatsvindt in Brussel, in het kader van de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR).

Procedure

De opdracht voor het ontwerpend onderzoek zal toegewezen worden aan drie teams die elk onafhankelijk het ontwerpend onderzoek uitvoeren. Tijdens een gemeenschappelijke startvergadering zal voor de geselecteerde teams het traject van het ontwerpend onderzoek worden bepaald in overleg met het Team Vlaams Bouwmeester. Tijdens het traject zullen minimaal twee vergaderingen plaatsvinden, waarin de ontwerpteams in dialoog gaan over een aantal kwesties die aan bod komen tijdens hun onderzoek. Deze kunnen dan de aanleiding vormen voor publieke debatten tijdens het programma van IABR Brussel-2018, waarvoor ook andere stakeholders (ontwikkelaars, financiers, overheden, middenveld…) kunnen worden uitgenodigd.

Begin maart 2018 levert het bureau input over (de vorm en het concept van) het beoogde eindresultaat opdat de curatoren dit mee kunnen nemen in de ontwikkeling van het tentoonstellingsconcept voor IABR Brussel-2018. Half april 2018 moet het 2D-materiaal (tekst en beeld) ten behoeve van het grafisch ontwerp van de tentoonstelling worden aangeleverd. Het 3D-materiaal dient opgeleverd uiterlijk begin mei 2018.

Te leveren prestaties

• een ontwerpend onderzoek uitvoeren naar woontypologieën (van renovatie tot nieuwbouw), de collectieve voorzieningen en de relatie tot (en de kansen voor) het publieke domein;
• uitwerken van de gedefinieerde typologieën met de focus op beeldtaal, plan, organisatie, lay-out en gebruik.

Deliverables & deelname IABR Brussel–2018:

• ontwikkeling van wervend presentatiemateriaal voor de tentoonstelling IABR Brussel–2018, minimaal een maquette, aangevuld met onder meer schema’s, collages, architectuurtekeningen, kaarten enzovoort;
• deelname aan minimaal één publiek debat in het kader van de IABR Brussel–2018.

Opdrachtgever

Team Vlaams Bouwmeester, Herman Teirlinckgebouw, Havenlaan 88 bus 10, 1000 Brussel.

Het Team Vlaams Bouwmeester begeleidt het hele project.