Mensenrechtenkaders zijn een hefboom voor verandering in zorg en ondersteuning, en vormen de basis en rechtsgrond voor de-institutionalisering. Ze plaatsen ons ook voor uitdagingen. Enerzijds blijft sociale verandering door bestaande machtsrelaties moeilijk te realiseren, en anderzijds vragen paradoxale uitgangspunten in deze kaders en de implementatie ervan voor debat en afstemming.
Mensenrechten en de-institutionalisering zijn inherent verbonden.
De zorg en ondersteuning voor personen met een handicap kent een geschiedenis van institutionalisering. Een repressieve institutionele cultuur in de woon- en leefomgeving van burgers met een handicap komt hierbij vaak voor. Gestuwd door activisme, beleid en onderzoek zijn mensenrechtenkaders essentieel om de autonomie en vrijheid van personen met een handicap te garanderen.
In 2006 werd in dat licht het Verdrag van de Verenigde Naties (VN) voor de Rechten van Personen met een Handicap (VRPH) aangenomen. In 2009 werd het Verdrag geratificeerd door België. Mensenrechten bieden zo een sterk kader voor de-institutionalisering, maar sociale verandering blijft moeilijk te realiseren.
Een werkgroep?
In het kader hiervan startte in 2023 een divers samengestelde werkgroep. Zowel vanuit activisme (Onafhankelijk Leven, GRIP, en autonome belangenbehartigers), beleid (VAPH) als het academische werkveld (AWDI) kwamen we samen. De levendige debatten brachten aan het licht waar we elkaar vinden en waar verder debat nodig is.
Voor alle betrokkenen in de werkgroep was duidelijk dat een repressieve institutionele cultuur en structuur overal kan doorwerken en dat deze ‘aanpakken’ dus fundamenteel is bij deïnstitutionalisering. Dit wordt ook expliciet gemaakt in bijv. General Comment n° 5 dat stelt (16c. – eigen vertaling): “Het gaat niet "alleen maar" om het wonen in een bepaald gebouw of een bepaalde omgeving; het gaat er in de eerste plaats om dat de persoonlijke keuze en autonomie niet verloren gaan als gevolg van het opdringen van bepaalde levens- en woonvormen. Noch grootschalige instellingen met meer dan honderd bewoners, noch kleinere groepshuizen met vijf tot acht personen, noch zelfs individuele huizen kunnen onafhankelijk wonen genoemd worden als ze andere kenmerkende elementen van instellingen of institutionalisering hebben.”
Ook werd een spanningsveld benoemd tussen enerzijds een focus op het fysiek ontmantelen van residentiële instituten, en anderzijds het risico dat daardoor de keuzevrijheid om voor een collectieve residentiële voorziening te kiezen gehypothekeerd kan worden. Doorheen het debat werd duidelijk dat autonomie en vrijheid steeds de spreekwoordelijke rode draad zijn, dat we “instellingen” (in cultuur, structuur en organisatie) daarbij tegenover “voorzieningen” dienen te plaatsen en dat het, tenslotte, zinvol leek om het debat van deze werkgroep verder open te trekken.
Een debatavond?
Het ‘Human Rights Research Network’ van de Universiteit Gent bood ons, via de debatavonden
‘Human Rights @ De Krook’, hiertoe een uitgelezen kans.
De avond startte met een toelichting van de krijtlijnen van het VN-Verdrag, met ruimte voor een juridische reflectie. Reflecties van ervaringsdeskundigen verrijkten het debat verder, waarna vanuit het VAPH een sterke ambitienota werd voorgesteld.
Tijdens deze debatavond werd het debat dan ook verder opengetrokken: zowel de boeiende bijdragen als het interessante debat maakten het tot een erg geslaagde avond. Een erg divers publiek resulteerde in een even diverse inbreng en uitwisseling.
Hoe verder?
In het debat gingen we dieper in op de verschillende uitdagingen en onze gezamenlijke zoektocht om mensenrechten te realiseren op de plekken waar je als burgers met een handicap woont. De uiterst interessante uitwisseling tijdens het debat vraagt om meer, zo veel is duidelijk. Met de AWDI laten we het thema dan ook niet los en blijven verder werken op het breder opentrekken van deze uitwisseling en debat. We zullen dit steeds doen vanuit een samenwerking om de diversiteit (in meningen, stellingen, ervaringen, …) te blijven omarmen.
